recensies 89 wetenschapper annex psychotherapeut. Zo schrijft hij bijv. len dat voor de genezing van behekstheid contramagie onontbeerlijk is. Maar is dat om magische redenen, of omdat men dit nu eenmaal verwacht? Jammer genoeg is W ooding nauwelijks op de hoogte van de derne psychotherapie. Door zijn absolute tegenstelling tussen terse en ethnopsychiatrie, mist hij de kans verbindingen te leggen sen beide. Op basis van één boek over hypnose uit 1946 besluit hij dat zijn cliënten niet in een trance verkeren; terwijl zijn gesprekken met geesten regelrechte voorbeelden zijn van egotoestand-therapie. Ondanks de gemiste kansen kan ik het boekje aanbevelen aan rectieve en hypnotherapeuten die hun arsenaal willen vergroten voor allochtone cliënten, en misschien ook voor autochtone cliënten met spiritistische of religieuze wanen. JOLANTHE DE TEMPE sociologe/psychotherapeute Amsterdam 0. van der Hart: Rituelen in psychotherapie: overgang en stendiging, Sociale Bibliotheek, Van Loghum Slaterus, 1984: Tweede gewijzigde druk, 354 pp. Prijs: fs1,50. Psychoanalytisch georiënteerde therapeuten vergeten wel eens, dat hun methode gebaseerd is op de ervaringen van Breuer en Freud met hypnose. De setting van een psychotherapie is erop gericht een danige bewustzijnstoestand toe te laten of op te roepen, dat diepere ervaringen tot de bewuste beleving doordringen. Sinds Breuer en Freud zijn we overspoeld door boeken, die steeds verder ingingen op methodieken, technieken en procesbeschrijvingen. De loog en psychotherapeut Onno van der Hart is in zijn dissertatie, waarvan nu de gewijzigde versie besproken wordt, op zoek gegaan naar de wortels van de psychotherapie. In vervolg op het klassieke boek van de oorspronkelijk van Nederlandse afkomst zijnde A. van Gennep (1909), Les rites de passage, zoekt hij in de psychotherapie aansluiting bij de cultuur van het dagelijks leven. Daarachter schuilt vermoedelijk de opvatting, dat mensen er zijn om elkaar te helpen. De psychotherapeut is de bescheiden, maar wel intelligente begeleider en reparateur, wanneer deze cultuur hapert. Voor die wederzijdse hulp, die vooral nodig blijkt te zijn bij ernstige tegenslagen en rouw, kent de samenleving rituelen. Het is de opdracht van de hedendaagse psychotherapeut ‘moderne’ rituelen uit te vinden en toe te passen, zo-
90 Dth 1 jaargang 6 februari 1986 dat mensen niet uit de boot hoeven te vallen. Daarmee heeft deze nadering ook een sterk sociaal-psychiatrische inslag. In het uitermate gedegen en lezenswaardige boek van Van der Hart worden de rituelen zeer uitvoerig bestudeerd, van voorbeelden uit de gehele wereld voorzien en getoetst op hun therapeutische waarde. Daarbij wordt de nadruk gelegd op het procesmatige van een ritueel en op de toepassing ervan binnen systemen. Wie ook teresseerd is in de psychodynamische verklaring van rituelen, komt in dit boek niet aan zijn trekken (hij of zij Ieze Freud, Totem und boo ). Dat doet niet af aan het feit, dat het boek van Van der Hart een leerboek is, dat door geen psychotherapeut in opleiding gemist mag worden. PROF. DR. B. P. R. GERSONS psychiater Amsterdam LESSEN IN BESCHEIDENHEID Edna B. Foa & Paul M.G. Emmelkamp, Failures in Behavior Therapy. John Wiley & Sons, New York. 446 blz. Het is niet ongebruikelijk vooral te publiceren over succesvol pen behandelingen. Redacties van tijdschriften, lezers en vaak ook auteurs lijken, gelet op de inhoud van publikaties, een pelijke voorkeur hiervoor te hebben. Een enkele maal wordt er in een publikatie aandacht geschonken aan minder succesvol verlopen handelingen. Hierbij heeft de auteur soms de doelstelling collega’s te wijzen op de fouten die bij een behandelprocedure gemaakt kunnen worden, of de problemen die tijdens zo’n procedure kunnen staan. Foa en Emmelkamp redigeerden een reader met mislukte handelingen als centraal thema, met als doelstelling door analyse van de mislukte behandelingen uiteindelijk een bijdrage te leveren tot een vergroting van een aantal succesvolle behandelingen. In dit mooi uitgevoerde boek beschrijven diverse experts de lukkingen die plaatsvonden binnen hun specialisme. Zo schrijft bijv. Foa over mislukkingen bij de behandeling van dwangneurosen, Rachman bij dwanggedachten, Emmelkamp bij fobieën, Ellis bij handelingen met de RET, Collins en Marlatt bij man bij partner-relatietherapie en Everaerd bij sekstherapie. naast wordt aandacht geschonken aan mislukkingen bij de ling van sociale angst, bij assertiviteitstraining en zelfcontrole-pro-