recensies 97 sen hebben die iets over hen te zeggen hebben’. Overigens ondanks deze kritische kanttekeningen vind ik Directieve therapie bij kinderen en adolescenten een leesbaar, onderhoudend en aan te bevelen boek. BERT SANDERS, psycholoog, JPD, RIAGG Z/NW te Amsterdam E. R. Hilgard & J. R. Hilgard. Hypnosis in the relief of pain. Revised edition 1983. William Kaufmann, Los Altos, Cal. 294 blz. Prijs: f I0.95 (paper). Het eerste gedeelte van dit veel geciteerde boek geeft een algemene inleiding over hypnose, de fysiologische en psychologische aspecten van pijn en een overzicht van de hypnotherapeutische procedures, die kunnen worden gebruikt bij pijnreductie. Daarna volgen ken over de klinische toepassing van hypnose bij pijn in de kunde, chirurgie en tandheelkunde. Een apart hoofdstuk wordt wijd aan pijnbestrijding bij kankerpatiënten. Uitvoerig wordt gaan op het belang de hypnotiseerbaarheid te meten. Er bestaat een positieve relatie tussen de hypnotiseerbaarheid en de mate waarin pijnreductie plaatsvindt na in trance gegeven suggesties voor sie. Bovendien, zo stellen de auteurs, geeft meting van de seerbaarheid een indicatie in hoeverre bij pijnreductie hypnose een therapeutisch ingrediënt is geweest. Een interessant hoofdstuk gaat over hun concept van de ‘hidden observer’: de gehypnotiseerde geeft tijdens de trance aan geen pijn te voelen, terwijl een ‘verborgen deel’ de pijnsensatie wel degelijk gewaar is. Het enige wat nieuw is aan deze ‘gereviseerde’ uitgave is het laatste hoofdstuk. Hierin wordt veel aandacht geschonken aan publikaties die handelen over het klinisch onderzoek naar het effect van hypnose op pijn. Ook nieuwe inzichten over de fysiologische basis van de hypnotische analgesie (m.n. de rol van endorfinen en tors) worden vermeld. De auteurs geven bovendien aan, aan welke normen wetenschappelijk verantwoord klinisch onderzoek zou ten voldoen. Aangezien het wetenschappelijk peil van vooral hypnotische publikaties nogal matig is, lijkt dit een welkom advies. Dit boek zal hopenlijk ook zijn weg vinden in medisch de kringen. Nog al te vaak meent men daar, dat pijnreductie alleen mogelijk is met behulp van medicijnen en/of min of meer de ingrepen. Ter lezing aanbevolen! DRIES FORTUIN, arts te Amsterdam