323 De betekenis van Erickson voor de interactionele benadering van de Paul Watzlawick Inleiding Mij is gevraagd op dit congres de invloed te schetsen van Ericksons talenten, niet alleen op het individuele vlak, maar juist ook op het terrein van de systeemtheorie. Bij het lezen van zijn artikelen en boeken is te zien hoe zijn denken zich geleidelijk ontwikkelde van strikt intrapsychische opvattingen, gebaseerd op de traditionele psychodynamische ideeën van de, naar men veronderstelde, nezende kracht van inzicht en van de monadische opvatting van de door zijn eigen huid begrensde mens als eenheid van studie, naar een manier van kijken waarbij steeds meer rekening wordt gehouden met de sociale context waarin mensen leven of waardoor zij lijden. Het is voor mij onmogelijk die verandering in de tijd precies aan te geven. Ik zou me echter voor kunnen stellen, dat Erickson lang voordat de gezinstherapeuten daarmee bezig waren ontdekt had, hoe belangrijk de invloed is van het gezin van de patiënt en van grotere sociale systemen op de mogelijkheid te veranderen, en van die ontdekking in zijn werk gebruik maakte. Misschien denkt niet iedereen zo over Ericksons werk of over hypnose in het algemeen. We moeten niet vergeten, dat hypnose nog steeds de rol speelt van de hofnar in de gewijde zalen van solide rechtschapenheid. Zoals u weet kon een hofnar zijn niet te loochenen waarheden te berde brengen juist omdat hij een dwaas was die leen op een heel speciale manier serieus genomen kon worden. Op dezelfde manier wordt hypnose zelfs in deze tijd nog door velen gezien als een wat vreemde manier om het doel van de ware * Lezing gehouden op The International Congress on Ericksonian Approaches to Hypnosis and Psychotherapy. Phoenix (Arizona), ber 1980. Vertaling Eise de Haan. P. w ATZLA w1cx (1921) is klinisch psycholoog en medewerker van het Mental Research Institute in Palo Alto (Calif.). Hij is (mede-)auteur van diverse boeken over de toepassing van de communicatie- en theorie in therapie, waaronder het fundamentele The Pragmatics of Human Communication.
324 Dth 4 jaargang 1 november 1981 leer te bereiken; om onbewust materiaal bewust te maken. Als dat doel eenmaal bereikt is, dan zou de hypnose uit het zicht moeten verdwijnen om het verkrijgen van inzicht niet langer in de weg te staan. Interactionele psychotherapie Als ik het heb over interactionele psychotherapie, bedoel ik een behandelmethode die wordt toegepast bij problemen die ontstaan door de manier waarop mensen met elkaar omgaan, waarneembaar, en in het hier en nu, en niet op veronderstelde intrapsychische cessen. Als ik het heb over de invloed van hypnotherapie op interactie, bedoel ik die aspecten van hypnose die erop gericht zijn ringen aan te brengen in het hier en nu, en ik doel niet op het gebruik van hypnose voor het naar boven halen van individuele ervaringen die verzonken zijn in de duisternis van het verleden. Hoewel er onder de interactionele therapeuten geenszins eenstemming bestaat over de beste omschrijving van die problemen die inherent zijn aan het netwerk van relaties, zou men er over kunnen denken in termen van een Spel zonder Einde. Anders zegd: het systeem wordt door regels beheerst, maar die regels zien niet in een oplossing voor het probleem waarom het gaat. Bij nadere beschouwing zie je dan hoe systemen steeds opnieuw zelfde mechanismen gebruiken om het probleem te lijf te gaan – mechanismen die voortkomen uit de regels die het systeem sen – zonder ooit een adequate oplossing te bereiken en daarom heeft het spel geen einde. Met uitzondering van die extreme gevallen, waarbij het einde letterlijk de verwoesting van het systeem betekent (in de evolutie het uitsterven van een soort; bij mensen krankzinnigheid of ring van de geïdentificeerde patiënt uit de omgeving door scheiding, moord of zelfmoord). Als we naar zo’n spel zonder einde kijken – en daarbij alleen uitgaan van het hier en nu – zien we dat het juist de oplossingen zijn, die, hardnekkig steeds weer opnieuw dragen, het spel en daarmee het probleem continueren. Uitgaande van deze omschrijving van systeem-pathologie, zijn er twee volledig verschillende manieren om de problemen aan te ken. De eerste is de traditionele methode om te proberen inzicht te geven in deze steeds terugkerende zichzelf vernietigende patronen. In de tientallen jaren van ons werk in MRI* zijn mijn * Mental Research Institute te Palo Alto, California.
De betekenis van Erickson voor de interactionele benadering 325 van de psychotherapie collega’s en ik in toenemende mate sceptisch geworden over de bruikbaarheid en doelmatigheid van dit soort methoden. We weten allen hoe bedrieglijk het is te denken, dat de rede het allerhoogste menselijk vermogen is, en te veronderstellen, dat neer de rede door middel van inzicht eenmaal is teruggeplaatst op zijn hoge troon, deze ervoor zal zorgen, dat mensen zich rationeel en verstandig zullen gedragen. We kennen allemaal de patiënt die na jaren therapie al het lijke inzicht in zijn duister verleden heeft verkregen (en dan hebben we het nog niet over de fantastische manier waarop hij nu één is met zijn gevoelens) en toch niet lijkt te profiteren van dat bad in het kristalheldere licht van de rede. Gelukkig kan voor dit meen een zichzelf bevestigende verklaring gevonden worden. Deze verklaring rechtvaardigt de leer en is van grote waarde voor de therapeut (en voor zijn banksaldo): het gebrek aan therapeutische resultaten bewijst dat het verleden van de patiënt nog niet de belicht is en dat een diepergaande therapie nog nodig is. De tweede methode is erop gericht gedrag van mensen te anderen, zodat ze hun vruchtloze pogingen het probleem op te lossen moeten laten varen. Wanneer problemen als gevolg van verkeerde oplossingen in het hier en nu blijven bestaan, dan is de oorsprong van het probleem onbelangrijk en de analyse daarvan een oefening in nutteloosheid. De aangewezen weg is dan gedrag te veranderen, waarvan nog steeds verondersteld wordt, dat daarmee het probleem wordt lost. Systemen die gevangen zijn in een Spel zonder Einde zijn daarin gevangen juist omdat zij zelf geen nieuwe regels kunnen genereren waarmee ze hun eigen regels kunnen veranderen – de metaregels die hen in staat zouden stellen ander probleem send gedrag te gebruiken. Daarom moet dat nieuwe gedrag logischerwijs van buitenaf in het systeem geïntroduceerd worden. Soms gebeurt dit door een toevallig voorval. Als dat niet zo is, wordt het de taak van de therapeut om dit nieuwe gedrag teweeg te brengen. Dit echter heeft de hypnotherapeut altijd al gedaan. Ook al heeft hij zich gewoonlijk beperkt tot individuele patiënten. Erickson, die een uitmuntend systeemdenker was, liet zien dat dit zelfs met meer resultaat gedaan kon worden, wanneer het gezin of grotere systemen erbij worden betrokken. Op dit punt begint de interactionele therapie, waarmee wij op het MRI in research en in praktijk werken, te profiteren van zijn vernuftige technieken.
326 Dth 4 jaargang l november 1981 De smaak van cake Wat hij ons vooral leerde was een ander gebruik van de taal. Van oudsher is de taal van de psychotherapie de taal van interpretaties, verklaringen, confrontaties en dergelijke. Het is een taal die uitlegt en verklaart, en dat moet zo zijn omdat deze taal in dienst staat van de bewustwording. De taal van hypnose is daarentegen plichtend of bevelend, want de uiteindelijke boodschap – hoe zichtig ook gebracht – is: ‘Doe iets’. Het belang dat dit heeft voor werk is te zien aan een fragment uit een boek, dat met ons vak niet direct iets te maken heeft. Het is geschreven door George Spencer Brown (r973) en heet Laws of Form. ‘Het is misschien goed ( … ) je te realiseren dat de primaire vorm van kundige communicatie geen beschrijving is maar een opdracht. In dit opzicht is het vergelijkbaar met praktische kunstvormen als koken, waarbij de smaak van cake – hoewel letterlijk niet te beschrijven – aan de lezer overgebracht kan worden in de vorm van een aantal opdrachten die samen een recept genoemd worden. Muziek is net zo’n kunstvorm. De componist probeert niet de opeenvolging van klanken die hij in zijn hoofd heeft te beschrijven en nog minder de gevoelens die door deze klanken worden veroorzaakt. Hij schrijft een serie opdrachten op, die, uitgevoerd door de lezer, als resultaat een herhaling van de oorspronkelijke ervaring van de componist kunnen betekenen.’ Wat is psychotherapie anders dan een poging een ander mens zijn eigen situatie op een nieuwe manier te laten beleven. Een beleving die net zo moeilijk of zelfs net zo onmogelijk duidelijk is te maken in een beschrijvende, verklarende taal als de smaak van cake. Een ander aspect van hypnotherapie dat rechtstreeks van belang is voor de interactionele therapie volgt uit hetgeen hier boven is beschreven. Het is de essentie van Ericksons recept: ‘Werk met wat de patiënt brengt’. Dit is opnieuw een belangrijk verschil met de traditionele psychotherapie, waar we getraind werden onze ten een nieuwe ’taal’ te leren, d.w.z. de uitgangspunten, ideeën, theorieën omtrent menselijk gedrag van een bepaalde stroming in de psychotherapie. Pas als de patiënt had geleerd in deze nieuwe termen te denken over zichzelf, zijn wereld en zijn problemen, werd geprobeerd binnen dit nieuwe kader een verandering te werkstelligen. Deze procedure is op zijn minst tijdrovend. Erickson leerde ons het tegenovergestelde: de taal van de patiënt te leren en te gebruiken om op die manier het doel mensen zich anders te laten gedragen gemakkelijker te bereiken. Dit is van bijzonder groot belang in relatie- en gezinstherapie.
De betekenis van Erickson voor de interactionele benadering 327 van de psychotherapie Gezinnen hebben hun eigen mythen, levensopvattingen, grapjes, waardesystemen en gemeenschappelijke verdraaiingen van de kelijkheid. Het gevolg daarvan is dat zij hun eigen ’taal’ hebben, verrijkt met hun eigen privé’dialect’. Als we zo’n systeem willen veranderen moeten we de taal en het dialect ervan leren. Deze opvatting staat lijnrecht tegenover de traditionele tingen over psychotherapie. In plaats van de patiënt moet de peut nu iets nieuws leren. Zoals ook een goed hypnotiseur dig luistert naar de taal die zijn subject gebruikt. Daarna pas geeft hij suggesties in een taal die zoveel mogelijk aansluit bij de taal van zijn cliënt, zodat op die manier de minste weerstand wordt opgeroepen. Ik heb het al eerder gezegd; Erickson was een volleerd denker in termen van systemen. Een voorbeeld Een prachtig voorbeeld is het geval van het echtpaar dat samen een klein restaurant dreef. Zij hadden voortdurend ruzie over de manier waarop de zaken geregeld moesten worden. De vrouw stond erop, dat haar echtgenoot de leiding op zich nam, omdat zij liever thuis wilde blijven. Haar man zei, dat ze dat nooit aan hem over zou laten, omdat zij dacht dat hij zonder haar toezicht de zaak in het honderd zou laten lopen. Na een nauwkeurige analyse van de manier waarop deze mensen met elkaar omgingen, een interactie waarbij oorzaak en gevolg elkaar voortdurend versterkten, gaf Erickson hen een opdracht: iedere ochtend moest de man een half uur eerder dan zijn vrouw naar het restaurant gaan. Deze eenvoudige verandering, ogenschijnlijk zover verwijderd van het echte probleem, bracht hun vastgelopen interactiepatronen volledig in de war. Wanneer de vrouw nu in het restaurant kwam, was ze hopeloos achter op haar schema en had haar echtgenoot al een aantal taken overgenomen, waar zij vroeger onmisbaar voor dacht te zijn. Al gauw realiseerde zij zich, dat ze ook een uur later of zelfs nog later kon komen. Daarbij ontdekte ze ook, dat ze niet tot sluitingstijd hoefte te blijven. Op deze manier kon zij steeds meer tijd besteden aan hun eigen huis en was hij steeds beter in staat het restaurant alleen te leiden. Ik zal geen tijd verspillen met speculaties over hoe anders deze behandeling was verlopen als de meer orthodoxe methode van klaren en interpreteren was gebruikt. Ik zal hier een aantal andere aspecten bespreken. Deze behandeling is een prachtige illustratie van de stelregel uit
328 Dth 4 jaargang 1 november 1981 de systeemtheorie, dat een kleine, perifere verandering in het tioneren van een systeem grote gevolgen kan hebben voor dat hele systeem. Het is dan ook de elegante eenvoud van dit soort venties die ze voor de meer rechtlijnig denkende therapeuten dacht maakt. Immers, zoals Karl Popper ooit heeft opgemerkt, er is niets wat meer weerstand oproept dan eenvoudige oplossingen voor al lang bestaande problemen. In Ericksons opdracht zien we nog een tweede kenmerk van een succesvolle interventie. De eenvoud van de opdracht maakt het geven ervan gemakkelijk en vermindert de kans op verkeerd grijpen of zich niet houden aan de afspraak. Bovendien kostte het gevraagde gedrag niets, het was niet gevaarlijk en ook niet nederend. Redenen waarom er weinig weerstand tegen was. slotte behelsde de opdracht fysiek gedrag in plaats van alleen maar praten. Dit betekent niet dat in de interactionele psychotherapie praten niet ook als gedrag wordt gezien. Opdrachten die als doel hebben gedrag in de letterlijke zin van het woord te veranderen zijn echter effectiever. Ook hier is de parallel met hypnose, waarbij verbale uitingen van de patiënt niet zo’n grote rol spelen, duidelijk. Erickson heeft ons niet alleen geleerd weerstanden te vermijden door de meest geschikte suggesties en interventies te kiezen, hij leerde ons ook gebruik maken van die weerstand om snelle anderingen te bewerkstelligen. In de traditionele psychotherapie hoort weerstand geïnterpreteerd te worden. Weerstand wordt schouwd als een teken dat de patiënt nog niet klaar is om van de therapie te profiteren. Zelfs Aristoteles echter schreef in zijn rica al over het ‘vooruitlopen op weerstand’. Hij bedoelde daarmee dat weerstand als probleem opgelost kan worden door het te vaarden en te gebruiken. Deze techniek heeft veel overeenkomsten met principes uit judo. In plaats van de aanval van de tegenstander te beantwoorden met een tegenaanval, geeft de judoka mee. De aanvallende kracht valt zo in het niets, waardoor de aanvaller uit balans gebracht wordt. De manier waarop dit principe wordt gebruikt in hypnose is ook voor gewone psychotherapie geschikt, namelijk door de patiënt aan te moedigen weerstand te bieden. In termen van de catietheorie betekent deze eenvoudige interventie een verandering van een escalerend, symmetrisch communicatiepatroon naar een complementaire relatie, waarin de therapeut ‘one-up’ is geworden. Zodra weerstand wordt toegestaan, verandert de interactionele betekenis van dat gedrag. Net zoals je je niet kan verzetten tegen iemand die dat verzet eist. De eis je te verzetten laat slechts twee mogelijkheden toe: of aan die eis voldoen (hetgeen per definitie niet
De betekenis van Erickson voor de interactionele benadering 329 van de psychotherapie langer verzet is) of weigeren (hetgeen neerkomt op het opgeven van dat verzet). In navolging van John Weakland noemen we deze bijzondere vorm van communicatie de Illusie der Alternatieven. Erickson had er al vroeg in zijn leven mee te maken toen hij mee moest helpen op zijn vaders boerderij. Zijn vader placht de kleine Milton voor de schijn-keus te stellen door hem te vragen: ‘Wat wil je eerst doen, de kippen voeren of de varkens’. Erickson vervolmaakte deze interventie later tot een bijzonder werkzame techniek. De elegantie van de Illusie der Alternatieven ligt in het feit, dat een afwijking van de norm wordt gebruik om diezelfde afwijking te corrigeren. Hier zien we dat begaafde therapeuten als Milton H. Erickson, Don D. Jackson, Victor Frank!, John Rosen, Mara Selvini Palazzoli en anderen gebruik maken van een principe op lange tijd de fysica en verwante wetenschappen als de netica het alleenrecht leken te hebben; het principe van bijsturing. Complexe systemen – natuurlijke of door mensen gemaakte – handhaven hun stabiliteit ondanks een naar het lijkt overweldigend aantal potentieel destabiliserende factoren (vanuit de omgeving of van binnen uit), door eenvoudig een afwijking van een vitale norm op te pikken, het wiskundig teken ervan te veranderen om op die manier de verstoring te niet te doen. Een goed voorbeeld is de mogelijkheid van een kamerthermostaat om een gelijkmatige temperatuur te handhaven ondanks een tastisch ingewikkeld samenspel van factoren die overal vandaan kunnen komen – een samenspel dat tot op heden alle pogingen van de meteorologen om het in een mathematisch model uit te drukken, getrotseerd heeft. Alles wat de thermostaat doet is afwijkingen van de gewenste norm (71 ° F) opsporen, min in plus veranderen of plus in min en daarbij de kachel aanzetten of juist afzetten. Het is trouwens juist de eenvoud en de naar het lijkt mechanische aard van deze procedure, die haar onaantrekkelijk maakt voor die collega’s die een wat John Weakland genoemd heeft ‘romantische therapie’, prefereren. Slotopmerkingen Gebrek aan tijd dwingt me voorbij te gaan aan vele andere soniaanse technieken die van direct belang zijn voor de nele therapie zoals de verwarringstechniek, het taalgebruik bij het geven van suggesties, het principe van het ene kleine probleem dat onopgelost blijft, het voorschrijven van het symptoom etc.
330 Dth 4 jaargang r november 1981 Twee opmerkingen wil ik echter nog maken. De eerste gaat over het gebruik van verhalen, woordspelingen, grapjes, metaforen, zelfs ‘word salad’ en terloopse verwijzingen naar ‘zeventien lijke gevallen die dit jaar al behandeld zijn’. Lang voordat recent hersenonderzoek de theorie over de metrie van de hersenen postuleerde, leek Erickson intuïtief grepen te hebben dat dat taalgebruik, waarvan we zeggen dat het te maken heeft met de rechter hersenhelft, veel grotere tische mogelijkheden heeft dan de rationele verklaringen en pretaties van de linker hersenhelft. Iedereen die Carl Whitaker gezinstherapie heeft zien doen zal weten hoe buitengewoon veel ‘rechter-hersenhelfttaal’ gebruikt kan worden in de interactionele therapie. De tweede opmerking is meer algemeen van aard en heeft in ieder geval voor mij te maken met de weg die de psychotherapie over niet al te lange tijd zal kunnen inslaan. Als we ooit komen tot een lijkluidende theorie over hypnose, dan zal hoogstwaarschijnlijk een van de basiskenmerken daarvan zijn dat hypnose een verandering in de aandacht omvat. Nieuwe accenten worden gelegd, andere interpuncties worden gebruikt in de oude, bekende, zich herhalende stroom van gebeurtenissen die tot dan toe slechts tot meer van hetzelfde hadden geleid. Laten we niet vergeten, dat aan de meeste omstandigheden die we tijdens een therapie tegenkomen, niets te veranderen is (net zoals dat in ons eigen leven zo is). Geen enkele therapie zal ooit een been, verloren door een luk, weer aan doen groeien of een geliefde die gestorven is uit de dood doen opstaan. Wat echter wel veranderd kan worden is de manier waarop mensen tegen vaststaande feiten aankijken en er mee in het reine trachten te komen. Therapie kan de betekenis, de waarde en het gewicht, dat we aan dat soort gebeurtenissen kennen, veranderen, maar ook onze houding ten opzichte van de meer algemene dingen in het leven beïnvloeden. Wat dat betreft kan men zeggen, dat iedere goede suggestie de werkelijkheid van de patiënt in een ander conceptueel en emotioneel kader plaatst. Deze techniek van ‘reframing’ kan met veel succes worden geplant van hypnose naar trance-loze interactionele therapie. Echtparen, gezinnen en natuurlijk ook individuen komen bij ons omdat zij lijden en zij lijden door de manier waarop zij hun lijkheid hebben geconstrueerd, zonder dat ze weten dat ze zelf de architecten zijn van die mythische werkelijkheid, waar ze zelf geen invloed op lijken te hebben. Zoals ieder ander – mensen en dieren – kunnen ze slechts één mogelijke, geschikte, logische, redelijke handelwijze zien. En wan-
De betekenis van Erickson voor de interactionele benadering 331 neer deze poging – zoals al eerder gezegd – niet de gewenste anderingen teweeg brengt, proberen ze meer van hetzelfde, maar zullen niet het kader, d.w.z. de premissen van hun pogingen, zoeken. Ieder die het fenomeen van de self-fulfilling prophecy kent zal begrijpen, dat een succesvolle therapie letterlijk een nieuwe en der pijnlijke werkelijkheid creëert. Hoewel Erickson naar mijn beste weten het nooit zo heeft gezegd, is zijn belangrijkste bijdrage aan de interactionele therapie het feit, dat hij de gevestigde ideeën over psychotherapie door elkaar heeft geschud door te laten zien dat gedrag vooruitloopt op begrip en door ons te leren hoe we op actie gerichte psychotherapeuten nen worden. Referentie Brown, George Spencer, Laws of Form. N. Y. Bantam Books, 1973·